Na Kizito Makoye

DAR ES SALAAM (IDN) – Helena Magafu alitabasamu alipopata hati ambayo inamtambua kama mmiliki pekee wa ardhi inayoshindaniwa katika kijiji chake ilipeanwa kwake, na hivyo kutatua mgogoro mkali na majirani zake.

“Nina furaha sana, sidhani mtu yeyote atadai tena kuwa ardhi hii ni yao,” alisema

Kwa miaka nane iliyopita mjane mwenye umri wa miaka 53, ambaye anaishi katika kijiji cha Sanje katika wilaya ya vijijini ya Kilombero – katika Mkoa wa Morogoro, kusini-magharibi mwa Tanzania – amekuwa akiwa na mgogoro na majirani zake ambao walijaribu kuchukua hekta 30 za ardhi ya familia yake wakati mumewe alikufa.

Hata hivyo, chini ya mpango mpya wa serikali kwa lengo la kuongeza uwazi na ufanisi katika sekta ya ardhi, Magafu hivi karibuni alithibitishwa kama mmiliki wa haki wa ardhi.

Magafu, ambaye hupanda mahindi, mchele, alizeti na mboga katika shamba lake, amepewa hati inayojulikana kama Cheti cha Haki ya Kimila ya Kumiliki Ardhi (CCRO).

Kwake, kupata hati ya kumiliki ardhi ni jambo muhimu sana, kutoa hisia ya usalama na maelewano kwa kutumia muda zaidi kufanya kazi katika shamba.

“Nina amani katika mawazo na jitihada ya kufanya kazi kwa bidii na kuwasaidia watoto wangu,” alisema Magafu ambaye anapata karibu shilingi za Tanzania milioni 4,500,000 (takriban $2000) kwa mwaka.

Tanzania imevutia riba kubwa kama kifiko cha uwekezaji wa kilimo cha mashamba makubwa kutokana na ardhi ya kutosha na vibarua nafuu. Wakati wakulima wanatumia sehemu kubwa za ardhi kwa ajili ya kupanda mazao, uvuvi na kufuga wanyama, wao mara chache wana ushahidi wa hati wa kuthibitisha umiliki.

Kwa jamii, kushikilia haki za ardhi inamaanisha kuwa na ushahidi wa hati ambao hutoa nafasi na inaweza pia kutumika kama dhamana ya kupata mikopo ya benki.

Sheria za jadi ambazo zilitetea ardhi ya kijiji wakati mmoja zinavyodhoofishwa, jamii za asili na wakulima wamepoteza vipande vikubwa vya ardhi mara kadhaa katika kile wachambuzi wanasema ni unyakuzi mkubwa wa ardhi uliowezeshwa na wawekezaji wa kigeni.

Bila ya umiliki wa kutosha au usalama ardhi, ardhi ya jamii mara nyingi inakuwa na uwezo wa kunyakuliwa na makampuni ya kigeni yanayojiunga na viongozi wafisadi wa vijiji.

Ingawa sheria za Tanzania kuhusu kupata ardhi huelekeza makampuni kupata ardhi kupitia Kituo cha Uwekezaji cha Tanzania – ulinzi wa uwekezaji wa serikali, baadhi ya wawekezaji hujadili moja kwa moja mikataba ya ardhi na wanakijiji.

Hali hii haisababishi tu migogoro lakini pia huharibu uaminifu na pia imepunguza uwezekano wa wawekezaji kupokea ulinzi wa serikali.

Hata hivyo, jamii hazizembei kusimama kwa kuzingatia mikakati ya ubunifu ambayo inawasaidia kurejesha ardhi iliyopotea pamoja na kulinda ardhi yao iliyoshirikishwa na maandamano, kurudi kwa mahakama na kushiriki katika ramani na ufuatiliaji wa ardhi.

Kwa msaada kutoka kwa misaada ya mitaa, halmashauri za kijiji za mitaa na mamlaka za wilaya, jamii nchini kote zinaweka ramani na kutengeneza hati za ardhi yao ya jamii ili kupata ulinzi wa kisheria wenye nguvu.

Katika mwaka wa 2015 wafugaji wa Maasai katika kijiji cha kaskazini mwa Loliondo Tanzania walishtaki serikali katika mahakama ya kikanda wakiituhumu kutisha mashahidi wanaounga mkono madai yao ya kisheria kwa kipande cha ardhi ya kijiji iliyotwaliwa wakati wa kufukuzwa mwaka wa 2014 ili kufanya njia ya ushorobani wa wanyamapori.

Usajili wa ardhi nchini Tanzania ni mchakato mgumu mara nyingi uliojaa rushwa na kukosa ufanisi, kulingana na Barometa ya Rushwa ya Kimataifa ya mwaka wa 2014 ya Uwazi Kimataifa (Transparency International).

Kwa jitihada za kuongeza uelewa wa ndani wa haki za ardhi katika maeneo ya vijijini Shirika la Marekani la Maendeleo ya Kimataifa (USAID) tangu mwaka wa 2014 limekuwa likitekeleza mradi wa Usaidizi wa Umiliki wa Ardhi wa Tanzania wa dola milioni 5.9 za Marekani ili kuboresha usalama wa umiliki wa wakulima wa ndani katika maeneo ya nyanda za juu za kusini mwa Tanzania wakati wa kuwapa CCRO.

Chini ya mpango huo, wapangaji wa ardhi wa wilaya walipewa mafunzo juu ya upimaji wa thamani ya ardhi, uhifadhi wa rekodi na pia walifunzwa ujuzi wa kutatua migogoro.

Doug Hertzler, Mchambuzi Mkuu wa Sera kwa ActionAid alisema hatua ya kuimarisha haki za ardhi na ulinzi wa jamii maskini ni muhimu kwa kupambana na umaskini. “Ni muhimu kwamba mipango hii ya umiliki wa ardhi inalinda haki za muda mrefu za jamii na haiwezeshi ardhi kunyakuliwa na wawekezaji,” alisema

Kilimo ni uti wa mgongo wa uchumi wa Tanzania na zaidi ya asilimia 80 ya idadi ya watu hutegemea kilimo kwa hali ya maisha, lakini wakati nchi ina jumla ya hekta milioni 44 za ardhi zinazofaa kwa ajili ya uzalishaji wa kilimo, ni hekta milioni 10.8 tu zinalimwa kwa sasa, kulingana na data ya Shirika la Takwimu la Kitaifa la Tanzania.

Watu wa kiasili duniani na jamii za vijijini kwa pamoja wanashikilia zaidi ya nusu ya ardhi ya dunia, lakini wanamiliki tu asilimia 10 kisheria, na hata kidogo ya hiyo ndio iliyosajiliwa na yenye hati ya umiliki, utafiti mpya unapata.

Utafiti wa mwaka wa 2018 wa Taasisi ya Rasilimali za Ulimwengu (World Resources Institute) inapata kwamba jamii za vijijini ulimwenguni na watu wa kiasili wanakabiliwa na mapambano makubwa kusajili madai yao ya ardhi wakati ardhi ya jamii inazidi kulengwa na maslahi ya biashara yenye nguvu.

Wakati wanajitahidi kwa miaka ili kupata hati zao za umiliki za kisheria, makampuni matajiri yenye uhusiano wa kisiasa wenye nguvu yanaonyesha uwezo wa kuendelea kupitia urasimu wa serikali na kupata ardhi katika siku chache kama siku 30, utafiti unapata.

“Nchini Tanzania, makampuni yanapaswa kushauriana na jamii wakati wa kupata ardhi ya kijiji… lakini makampuni yanaweza kupata haki ya ardhi inayojulikana kama ‘ardhi ya jumla’’… hakuna ushauri unaohitajika,” alisema Laura Notess, Mchambuzi wa Utafiti, na Taasisi ya Rasilimali za Ulimwengu.

Mipangilio ya umiliki wa kitamaduni kwa ajili ya ardhi iliyoshikiliwa kwa pamoja inavyoendelea kudhoofishwa, jamii zinakabiliwa na vikwazo kujiandikisha na kurekodi haki zao za ardhi, mara nyingi hulazimika kupitia utaratibu mgumu usiyo wa kawaida ambao hujivuta kwa miaka.

“Mzigo mkubwa unawekwa kwa vijiji na watu wenye umaskini katika kupata hati na vibali mbalimbali… mchakato huu mara nyingi hufikia rasilimali chache za wilaya ambazo zina mkusanyiko mkubwa,” Emmanuel Sullen, mtafiti wa Tanzania katika Taasisi ya ardhi yenye umaskini na Mafunzo ya Kilimo nchini Afrika Kusini.

Wakati serikali na makampuni wana nia ya kupata ardhi ya kuchimba rasilimali za asili, kukuza mafuta ya kibiolojia; au tu kuishikilia kwa madhumuni ya kubahatisha, jamii za asili mara nyingi hupoteza ardhi za mababu – chanzo chao cha msingi wa maisha, mapato na utambulisho wa kijamii.

“Uamuzi wa mipaka ya vijiji… mara nyingi ni kichocheo cha migogoro inayoweza kukabiliana na uamuzi wa suluhisho wa kijiji kwa sababu unahitaji muda na uwekezaji wa kifedha,” Sulle alisema.

Wakati sheria za kitaifa katika nchi nyingi zinatambua haki za kitamaduni, kinga za kisheria mara nyingi hazina uwezo na hazitekelezwi ipasavyo na hivyo kufanya ardhi ya jamii hasa kuwa katika hatari ya kuchukuliwa na watendaji wenye nguvu zaidi.

Baada ya miongo kadhaa ya uhamisho wa kudumu, jamii za kiasili za wafugaji na wawindaji, ikiwa ni pamoja na Maasai na Hadzabe, wanafanywa kuchukua hatua dhidi ya sera ambazo zinawawezesha wawekezaji wa kigeni dhidi ya desturi za matumizi ya ardhi ya asili.

Kwa msaada wa Shirika Lisilo la Kiserikali la mitaa la Timu ya Rasilimali za Jamii la Ujamaa (Ujamaa Community Resources Team), vikundi vinavyoendelea kukabiliana na tishio la kupoteza ardhi yao, na kwa hiyo, njia zao za maisha zinapigana ili kupata ardhi yao.

Tangu mwaka wa 2003 Shirika Lisilo la Kiserikali limepata zaidi ya hekta 200,000 za ardhi kwa makundi ya asili. Lengo ni kupata zaidi ya hekta 970,000 za ardhi kaskazini mwa Tanzania kulindwa dhidi ya uvamizi.

“Tuna uhakika wa kufikia lengo letu kama vile tumepanga, ardhi ni muhimu sana kwa jamii za asili,” alisema Edward Loure, mwanzilishi wa mpango. [IDN-InDepthNews – 05 Agosti 2018]